Schrijfmeubilair in Karolingische manuscripten

In Karolingische manuscripten met miniaturen treffen we regelmatig afbeeldingen aan van schrijvende figuren — zoals monniken, notarissen of evangelisten. Deze voorstellingen geven waardevol inzicht in de verschillende typen meubelstukken die specifiek voor het schrijven werden ontworpen. Grofweg kunnen deze meubelstukken worden onderverdeeld in twee categorieën: lessenaars en bureaus.

Het gebruik van iconografische bronnen brengt echter de uitdaging met zich mee dat het soms lastig is onderscheid te maken tussen oorspronkelijk Karolingische en overgenomen Byzantijnse elementen. Archeologisch bewijsmateriaal dat deze voorstellingen zou kunnen aanvullen, is helaas schaars. Dit is vermoedelijk te wijten aan het feit dat dergelijke meubelstukken doorgaans uit hout waren gemaakt en daardoor zelden zijn bewaard gebleven.

Lezenaars

Lezenaars zijn op basis van hun vormgeving grofweg in twee subcategorieën onder te verdelen:

groep 1

Lezenaars met een versierde centrale paal, geplaatst op een driepoot als standaard. Zowel de paal als de poten zijn vaak rijk gedecoreerd.

Groep 2

Lezenaars met een eveneens versierde paal, maar met een vierkante of ronde voet als basis.

Het is echter duidelijk dat deze ontwerpen sterke invloeden vertonen van de Byzantijnse cultuur. Er zijn talloze vondsten uit de 5e tot en met de 7e eeuw — met name afkomstig uit het Midden-Oosten — van bronzen standaards met drie poten. Hoewel het merendeel hiervan olielampstandaards betreft, vertonen zij opvallende gelijkenissen in vorm en decoratie met de lezenaars die we in Karolingische manuscripten aantreffen.

Deze objecten blijven bovendien bestaan na de genoemde periode: zo toont een standaard uit de 6e–7e eeuw (links) sterke overeenkomst met een vondst uit het Midden-Oosten die gedateerd wordt op de 12e–13e eeuw (rechts). Gezien de grote mate van overeenkomst in vorm en versiering tussen deze twee objecten, is het aannemelijk dat dergelijke standaards — of daarvan afgeleide vormen — ook tijdens de Karolingische periode in gebruik waren.

Een kanttekening hierbij is echter dat de laatstgenoemde vondst afkomstig is van een antiekveiling, waardoor de datering mogelijk onnauwkeurig of zelfs onjuist kan zijn. Tot op heden zijn er bovendien geen bevestigde vondsten uit de late middeleeuwen bekend van standaards met een vergelijkbare vormgeving.

Schrijftafels

Schrijftafels zijn veruit het meest voorkomende meubelstuk onder schrijversmeubilair uit de psalters. Deze komen voor in vele vormen en maten.

Groep 1, hoge schrijftafels met pootjes.

In figuur 7 en figuur 9 zien we schrijftafels met een opvallende bovenkant waarin ‘raampjes’ zijn uitgespaard. Deze meubelstukken lijken van hout te zijn vervaardigd, waarbij de raampjes vermoedelijk uit het hout zijn gezaagd. Mogelijk diende de binnenzijde van deze tafels als opbergruimte? In figuur 8 is een eenvoudigere variant van dit type afgebeeld: in plaats van meerdere raampjes heeft deze tafel één grote opening. Dit type schrijftafel komt eveneens frequent voor; in het Utrechts Psalter zijn er bijvoorbeeld minstens twee exemplaren van afgebeeld.

Groep 2, hoge schrijftafels zonder pootjes.

Een tweede groep bestaat uit hoge schrijftafels die geen poten lijken te hebben. In het Stuttgarter Psalter zijn verschillende voorbeelden van dit type terug te vinden. Hoewel ze tot dezelfde categorie behoren, verschillen ze duidelijk van elkaar in vorm en uitvoering. Zo heeft het meubelstuk in figuur 10 een rechthoekige bodemplaat, terwijl die in figuur 11 rond is. Figuur 12 toont een rijker gedecoreerd exemplaar, waarbij vooral de palen aan de zijkanten opvallen. Deze elementen doen denken aan de stijlen die eerder zijn waargenomen bij lessenaars.

groep 3, lage tafels/kisten

De derde groep bestaat uit lage schrijftafels of kistachtige meubelstukken en is eveneens van groot belang. Dit type komt voor in diverse 9e-eeuwse manuscripten, waarbij elk voorbeeld weer net iets andere kenmerken vertoont.

De eerste subcategorie binnen deze groep betreft kisten op poten die als schrijfoppervlak dienen, zoals te zien is in figuur 13. Op de illustraties is het niet altijd goed zichtbaar of het bovenblad van de kist een schuine hoek heeft, zoals dat bij andere groepen wél het geval is. Een schuine schrijfhoek zou het schrijven natuurlijk vergemakkelijken.

Wellicht de meest eenvoudige variant van alle schrijfmeubels is afgebeeld in figuur 14: een tafel met een plat, rechthoekig blad en vier rechte poten, zonder verdere versieringen of constructieve bijzonderheden.

Figuur 15 toont een rijk versierd meubelstuk, met opengewerkte elementen of ‘raampjes’ aan de onderzijde, die vergelijkbaar zijn met de tafels uit groep 1.

Conclusie

De iconografische bronnen uit Karolingische manuscripten geven een opmerkelijk gedetailleerd beeld van de verscheidenheid aan schrijftafels en lessenaars die in de vroege middeleeuwen mogelijk in gebruik zouden zijn geweest. Hoewel het archeologisch bewijs voor deze meubels schaars is, bieden de miniaturen ons een waardevol inzicht op hun vorm, functie en mogelijke afwerking. We zien een duidelijke tweedeling tussen lessenaars — met centrale standaards, mogelijk van brons gemaakt — en schrijftafels, die in zowel hoge als lage varianten voorkomen en waarschijnlijk meer voor zouden zijn gekomen uit hout. Binnen deze hoofdgroepen bestaan bovendien meerdere subtypen, met variaties in poten, voetstukken, versiering en constructie.

Het is aannemelijk dat sommige ontwerpen hun oorsprong vinden in of beïnvloed zijn door Byzantijnse en Oosterse voorbeelden, wat de noodzaak onderstreept om iconografisch materiaal kritisch te blijven beschouwen. Toch is het aannemelijk dat bepaalde vormen, zoals de opengewerkte schrijftafels of de kistachtige lage meubels, ook in de Karolingische tijd gebruikt zouden zijn.

Literatuur

Von Katzenelnbogen, J. (z.d.). The Utrecht Psalter and its furnishings; Part II. https://johanninternational.blogspot.com/2016/10/the-utrecht-psalter-and-its-furnishings.html

Afbeelding verantwoording

Fig. 1 – Utrecht Psalter, folio 21r
Universiteitsbibliotheek Utrecht. (ca. 820–830). Utrecht Psalter (ms. 32), fol. 21r [Manuscript]. Universiteitsbibliotheek Utrecht, Utrecht, Netherlands.

Fig. 2 – Evangeliarium van Godescalc, folio 1v
Bibliothèque nationale de France. (ca. 780–783). Evangeliarium van Godescalc, fol. 1v [Manuscript]. Bibliothèque nationale de France, Paris, France.

Fig. 3 – Utrecht Psalter, folio 45r
Universiteitsbibliotheek Utrecht. (ca. 820–830). Utrecht Psalter (ms. 32), fol. 45r [Manuscript]. Universiteitsbibliotheek Utrecht, Utrecht, Netherlands.

Fig. 4 – Evangeliarium van Godescalc, folio 2r
Bibliothèque nationale de France. (ca. 780–783). Evangeliarium van Godescalc, fol. 2r [Manuscript]. Bibliothèque nationale de France, Paris, France.

Fig. 5 – Bronzen standaard uit Iran (6e–7e eeuw)
The Metropolitan Museum of Art. (z.d.). Bronze standard (Object no. 34.107.1) [Bronzen standaard]. The Metropolitan Museum of Art, New York, NY, USA. Geraadpleegd op 14 mei 2025 van https://www.metmuseum.org/art/collection/search/324409

Fig. 6 – Khorasan zilver- en koper ingelegde bronzen standaard (12e–13e eeuw)
Bonhams. (2010). A Khorasan silver and copper-inlaid bronze lamp stand and oil lamp, Persia, late 12th/early 13th century [Veilingcatalogus, Lot 102, Auction 17854]. Bonhams. Geraadpleegd op 14 mei 2025 van https://www.bonhams.com/auction/17854/lot/102/a-khorasan-silver-and-copper-inlaid-bronze-lamp-stand-and-oil-lamp-persia-late-12th-early-13th-century4/

Fig. 7 – Utrecht Psalter, folio 68v
Universiteitsbibliotheek Utrecht. (ca. 820–830). Utrecht Psalter (ms. 32), fol. 68v [Manuscript]. Universiteitsbibliotheek Utrecht, Utrecht, Netherlands.

Fig. 8 – Utrecht Psalter, folio 90v
Universiteitsbibliotheek Utrecht. (ca. 820–830). Utrecht Psalter (ms. 32), fol. 90v [Manuscript]. Universiteitsbibliotheek Utrecht, Utrecht, Netherlands.

Fig. 9 – Stuttgart Psalter, folio 90v
Württembergische Landesbibliothek Stuttgart. (ca. 820–830). Stuttgart Psalter, fol. 90v [Manuscript]. Württembergische Landesbibliothek Stuttgart, Stuttgart, Germany.

Fig. 10 – Stuttgart Psalter, folio 164v
Württembergische Landesbibliothek Stuttgart. (ca. 820–830). Stuttgart Psalter, fol. 164v [Manuscript]. Württembergische Landesbibliothek Stuttgart, Stuttgart, Germany.

Fig. 11 – Stuttgart Psalter, folio 163r
Württembergische Landesbibliothek Stuttgart. (ca. 820–830). Stuttgart Psalter, fol. 163r [Manuscript]. Württembergische Landesbibliothek Stuttgart, Stuttgart, Germany.

Fig. 12 – Stuttgart Psalter, folio 90v
Württembergische Landesbibliothek Stuttgart. (ca. 820–830). Stuttgart Psalter, fol. 90v [Manuscript]. Württembergische Landesbibliothek Stuttgart, Stuttgart, Germany.

Fig. 13 – Utrecht Psalter, folio 1v
Universiteitsbibliotheek Utrecht. (ca. 820–830). Utrecht Psalter (ms. 32), fol. 1v [Manuscript]. Universiteitsbibliotheek Utrecht, Utrecht, Netherlands.

Fig. 14 – Stuttgart Psalter, folio 8r
Württembergische Landesbibliothek Stuttgart. (ca. 820–830). Stuttgart Psalter, fol. 8r [Manuscript]. Württembergische Landesbibliothek Stuttgart, Stuttgart, Germany.

Fig. 15 – Stuttgart Psalter, folio 1v
Württembergische Landesbibliothek Stuttgart. (ca. 820–830). Stuttgart Psalter, fol. 1v [Manuscript]. Württembergische Landesbibliothek Stuttgart, Stuttgart, Germany.